99168741, 86180226
Мэдлэгт дусал
МХТХолбооны сургагч багш нарын бичсэн нийтлэлүүдээс
ХЯТАД ХЭЛТЭЙ АЯЛЛЫН ХӨТӨЧ ТАЙЛБАРЛАГЧИЙН МЭРГЭЖЛИЙН ҮГ ХЭЛЛЭГ
(Хятад хэлтэй хөтөч тайлбарлагч нарт тусгайлан зориулав)
Г.Аабат
Хөтөч тайлбарлагч хүн нь улс орныхоо соёлыг бусдад түгээхээс гадна бусдын соёлыг сайтар судалж ойлгосон байх шаардлага гардаг. Тиймээс тайлбар бэлтгэх явцдаа тухайн улс орноос өөрийн соёлтой хамгийн дөхүү эсвэл ижил төстэй зүйлсийг судалж, түүнийг Монголчлох, зарим тохиолдолд тэдний хэлний язгуур, бүтцийг ашиглан өөрийн орны соёлыг төлөөлөн илэрхийлж болохуйц шинэ үг зохиох ч шаардлага гарч болзошгүй. Гэхдээ шинэ үг зохионо гэдэг дур зоргоороо хийж болдог ажил биш. Хэр хэмжээ болон үндэслэлээ зөв тохируулж чадахгүй бол мэдээлэл хүлээн авагч талаа улам мухардалд оруулж төөрөгдүүлэх асуудал ч үүсч болохыг үгүйсгэхгүй.
Тиймээс би өөрийн ажлын өчүүхэн туршлагадаа дулдуйдан дараах хэдэн үгсийг ашиглаж ирснээ та бүхэнтэй хуваалцахаар шийдлээ.
Монголчилсон хятад үг
Орчин үеийн хэлэнд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг өрөө (буюу 房间) гэдэг үг нь бол угтаа барилга байгууламжийн доторх тасалгааг илэрхийлдэг. Тиймээс та бидний зун болгон жуулчнаа авч очдог гэрийг өрөө гэж дуудах нь төдийлөн зохимжтой биш байж болох юм. Жуулчин мэдээж хэрэг өөрийн өссөн төрсөн орчинд хэлж заншсанаараа монгол гэрийг ч өрөө (房间) гэж дуудах боловч бид Монгол орныхоо онцлогт тохируулж өөрсдийнхөөрөө нэрлэж болно. Тиймээс би жуулчдаа дагуулан явахдаа 蒙古包(монгол гэр) гэсэн үгийг товчлон “一号包”(нэг номерын гэр), “餐包”（хоолны гэр）/жич: нэлээд тооны кэмпүүдийн ресторан нь Монгол гэрийн хэлбэртэй байдаг./, гэр бааз дээрх жуулчдын амрах өрөө (гэр)-үүдийг нийтэд нь 寝包（寝室 гэдэг үгнээс авч ашигласан） гэж нэр оноож өгдөг бөгөөд ингэж хэлснээр жуулчид нэг л сонсоод шууд ойлгох боломжтойн дээр тэдэнд илүү сонирхолтой санагддаг.
Ертөнцийн дөрвөн хүчтэн
Монголчуудын хувьд ертөнцийн дөрвөн хүчтэн нь Арслан, луу, бар, хангарди дөрөв байдаг бол Хятадуудын хувьд бага зэрэг өөр буюу хөх луу (青龙), цагаан барс（白虎），улаан гарди（朱雀），могой толгойт яст мэлхий（玄武） дөрөв байдаг. Хятадууд эдгээр 4 амьтныг 四大神兽 хэмээн нэрлэдэг тул бид үүнээс нь санаа авч монголын дөрвөн хүчтэнийг 蒙古四强神兽 болгон ашиглавал зохилтой. Харин дөрвөн хүчтэн тус бүрийн орчуулгыг хөх луу (青龙)， цаст уулын цагаан арслан（雪山狮），барс（老虎），Монгол Хангарди（蒙古大鹏金翅鸟）хэмээн орчуулах нь зүйтэй гэж үздэг. Хангардийн хувьд Монгол гэдэг үг нэмж байгаагийн шалтгаан нь манай хангарди нь Энэтхэг, Тайланд гэх мэт бурхны шашинтай орны Гаруда (Garuda) болон Хятадын галт улаан гарди(朱雀), галт сүүлт гарди шувуу（凤凰），алтан далавчит гарди шувуу（大鹏金翅鸟）-тай яг адилхан гэж хэлэх аргагүй тул ялгаж өгөх зорилгоор оруулж өгсөн болно.
Хятад сэтгэхүйд тааруулан орчуулах
Монгол гэрийн бүтэц нь Хятад хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралаас нь нэлээд хөндий бас сонирхолтой санагддаг. Яг л бидний Хятад, Солонгос, Японы цаасан цонхтой байшин, Тайланд, Камбожийн өвсөн байшинд хонож үзэж байгаатай адилхан шинэ мэдрэмж төрүүлдэг. Тиймээс бид түүний бүтцийг тэдний хэлний онцлог, барилгын нэршил, логик сэтгэлгээ рүү нь ойртуулан хэлж өгөх нь хамгийн тохиромжтой юм.
А. Монгол гэрийн ханыг дэлгэрэнгүйгээр 伸缩型斜格栅墙（бүрэн тайлбарласан байдлаар: дэлгэж хураагддаг сараалжин хана）, товчилсноор 格栅墙 гэж нэрлэвэл тэдэнд маш амархан бууж өгөх болно.
Б. 穹顶天窗 (тооно, харагдах байдлаар нь: тэнгэр өөд харах дээврийн цонх) гэж нэрлэвэл тооныг Монгол хэлнээс зүгээр авиагаар нь галигласнаас илүү тансаг сонсогдох мөртөө үндсэн зориулалтыг нь бүрэн илэрхийлж чаддаг.
В.椽子 (chuanzi, ) унь (梁 бол дам нуруу, зөвхөн ханатай перпендикуляр, шалтай параллель бүтэцтэйгээр барилгад ордог. Харин 椽子 нь хана болон таазтай харьцуулахад ташуу байрлалтай байдаг. Тиймээс унийг 椽子-аар орлуулах нь хамгийн тохиромжтой юм). Мөн түүнчлэн Хятадын 椽子 нь эртний уламжлалт хийц загварын нэгэнд зүй ёсоор тооцогдох тул Монгол гэрийн хөгжлийн үе шаттай нэг үе рүү ойртуулан үзэж болно.
Монгол хэлнээс хятад хэлэнд буруу орчуулагдсан үгст залруулга хийх тухайд
Хятад хүмүүс Монгол хэлний “баатар” гэх үгийг ямар утгатай гэдгийг бараг бүгд мэддэг. Тиймдээ ч Монгол хэлнээс нь шууд галиглан “巴特尔” гэж галигладаг билээ. Гэвч Улаанбаатар хотын баатрыг Улаанбатуо болгон галигласан байдаг. Чухам ямар учраас ингэж галигласныг мэдэхгүй юм. Гэхдээ тэд “乌兰巴托” доторх “巴托” нь үнэндээ “巴特尔” байх ёстой юм байна гэдгийг мэдээгүй байдаг. Тиймээс ирсэн зочдодоо энэ андуурлыг залруулж өгөөрэй.
Та бидний сайн мэдэх Хустай паркийг анх Хятад болон Тайвань зэрэг улсаас жуулчин авч эхэлсэн компаниуд англи хэлний Khustai гэсэн бичиглэлээс галиглахдаа “哈斯泰” (Хаситай) болгож энэ нь интернэтийн орчинд нэлээд тархсанаас багагүй тооны жуулчид Монголд ирэхдээ Хастай болгож дуудсаар байгаа билээ. Тиймээс энэхүү алдааг залруулахын тулд та бүхий “胡斯泰” болгон засаж хэлж өгч байгаарай.
Соёлын давхцал
Оньсон тоглоом. Монголчууд маань оньсон тоглоомыг бид бүтээсэн гэж бидний үндэсний соёл гэж итгэдэг. Гэвч Хятад хүмүүс оньсон тоглоомыг манай эриний өмнө Хятадын 鲁班 гэдэг хүн нээсэн гэж үздэг учир оньсон тоглоомыг 鲁班锁 (лүбаны оньс) гэж нэрлэдэг. Тиймээс бид өөрсдийн оньсон тоглоомыг тэдний түүхээс ялгаж өгөхийн тулд 蒙古锁 (Монгол оньс) гэж нэрлэх нь зохимжтой юм.
Монголчууд бидний хүүхэд ахуй цагаасаа эхлэн хүн бүрийн сонсож өссөн эрхий мэргэний үлгэр Хятад хувилбартай гэвэл та мэдэх үү. Манай орны тал нутагт элбэг байдаг тарваганы тухай яриа өрнөж эхлэхэд эрхий мэргэний тухай домог эрхгүй танд санагдах биз ээ. Харин энэ үлгэрт Хятад хувилбар байдаг юм. Түүнийг 后羿射日 гэж нэрлэдэг байна. Хэн нь хэнээсээ авсныг өнөөдөр хэлэх арга байхгүй. Тэр тусмаа үүнийг заавал судлах ч шаардлага ч үгүй биз. Гэхдээ хоёр орны хооронд соёлын солилцоо эртнээсээ явагдаж байсан болохыг энэхүү үлгэр бидэнд нотолж өгч байгаа юм. Эрхий мэргэний үлгэрийг ярьж өгснөөр та өөрийн жуулчиндаа Монгол, Хятад хоёр орны соёлын солилцооны талаар сайхан сэтгэгдэл үлдээх боломжтой юм шүү.
12 жил бол Азийн нэгдсэн соёл гэж ойлгож болно. Бараг Азийн ихэнх оронд 12 жил байдаг бөгөөд Монгол болон Хятад орон ч үүний нэгэн жишээ юм. Мөн л адил хэн нь хэнээсээ авсныг өнөөдөр тогтоох аргагүй боловч тухайн орны соёлоосоо хамааран бага зэрэг өөр стилээр зурснаас бусдаар бүгд адилхан байдаг. Монголд хонь жил байдаг бол Хятад болон Азийн зарим улсуудад бог (羊) жилтэй байдаг. Тиймээс тэд бог жил дээр заримдаа хонь заримдаа ямаа зурах нь элбэг. Мөн түүнчлэн та бүхэнд сонирхуулахад Азийн бусад орноос ялгаатай нь Тайландад гахай жилийн оронд заан жил гэж байдаг. Энэ нь мэдээж тэдний үндэсний онцлогтой нь холбоотой байх.
Ингээд миний бэлтгэсэн энэ удаагийн танилцуулга энд хүрээд өндөрлөж байна. Хүсвэл та өөрийн мэддэг чаддаг бүхнээрээ энэхүү мэдээллийг хойшид улам илүү дэлгэрүүлж, нарийвчлан судалж мэдлэгээ бусдад хуваалцаарай.
Монгол соёлоо түгээн дэлгэрүүлэх үйлсийн төлөө хүчин зүтгэж буй хөтөч тайлбарлагч таны аялал жуулчлалын алтан шаргал зам өлзийтэй байх болтугай.
https://twitter.com/tseveenochir/status/861808721869099009
ttps://gyalstech.wixsite.com/gyalstech
Von Ungren
Х.Сугар
It was a chilly evening on September 15th, 1921, at Novonikolaevsk. As the sun was setting and the night took over, six shots were heard through the city center. It is most likely that no one shed a tear when the tall, blond man took his last breath and fell dead to the ground.
Nikolai Robert Maximilian Freiherr von Ungren-Sternberg was born on January 10th, 1886, to a family of German nobility. When he was two years old, the family moved to Reval, the capital of Estonia, back then in the Russian empire. Many of the Germans in the Baltic region were crusaders and traders that settled here during the 12th and 13th centuries, established themselves, and risen to power. The Baltic-German population, forming approximately 6% of the Estonian population, has, for centuries, ruled over a class of slaves and serfs from the Slavic people native to the region.
As a child, young Ungren-Sternberg was considered a wild, violent child who has gained infamy as a bully. He has never excelled in his studies and was expelled from various schools. The fact his father was imprisoned for two years and then sent to a mental institute did not help him amid the high ranks of society. Ungern was sent to a navy school, where he was accused of undisciplined behavior and was sent in 1905 to the Manchurian front to fight in the Russo-Japanese War. It is unclear whether young Ungren made it to Manchuria in time when the war was still raging, but it is rather unlikely he has seen much action.
At the same time, the 1905 revolution was taking place in the western part of Russia. The Estonian peasants have been revolting, and the Ungren-Sternberg estate was destroyed. It was then when young Ungren has developed his deep devotion to the monarchy and stated that he “does not understand how people that never had any servants before, think they can run a state.” Ungern-Sternberg grew into a very religious family. He was convinced that God was above all and second to God- only the Monarch. His interest in religious affairs, on the one hand, and his absolute devotion to monarchy would portray both his military career and personal life.
Back in western Russia, von Ungern was sent to an army academy in St. Petersburg. It might be his experience away from home or the fact he grew up slightly older, but Ungern has proven to be a much better student as an army officer than the failing navy cadet he was only a few years before.
During his time studying in St. Petersburg, von Ungern engaged with social circles fascinated with eastern beliefs, amid them Hinduism and Buddhism. It was then that Ungren realized he had some Hungarians roots and claimed to be a descendant of Batu Khan.
As a mediocre student at best and apparently not a very sharp autodidact, von Ungern has probably never gained a very deep understanding of the principles of Buddhism. Is it also known for certain he has never given up his Lutheran belief, though he was never a big churchgoer. Nevertheless, von Ungern was fascinated with the rich pantheon of Buddhist deities and gods. The scary impressions on the faces of the Buddhist protectors have reflected on the sadistic personality of the young Baron.
Of the many stories of Buddhist mythology, von Ungern clung to the one about Maitreya, the Buddha of the future, emerging out of Shambala with a huge army to crush the Dark Forces and establish a Buddhist Golden Age over the entire land, for 1,800 years.
Upon graduating from the military academy, von Ungern was sent as a young officer to serve in eastern Siberia. Here, he was fascinated by the indigenous people, mainly the Buryats and Mongols. Many were devoted Buddhists to which Ungern-Sternberg showed much sympathy. During his time in the far-east, von Ungern gained a growing reputation of a skillful horseman, quick with both his sword and his gun from atop the horseback.
Other than gaining a reputation as a bright officer, the young Baron has gained the name of a hot-blooded, ferocious fighter. Standing tall and thin, with his blond hair and greyish-blue eyes, the baron was quite a scary sight. Eyewitnesses swore that when looking at one, Ungren could have a look deep into their soul, leaving them naked from inside and out. He would enroll on night-long drinking binges, often ending up in bar fights. One of these bar-brawls eventuated in a massive facial scar resulting from a sword strike inflicted by a comrade officer.
In 1913 Ungren-Sternberg has taken his first trip to Mongolia, as he intended to assist the Mongolian nobles in fighting the Chinese and gaining independence. He rode by himself across the border and ended up in the city of Khovd- the provincial center for western Mongolia.
Though the Baron’s interest in eastern mysticism was known since his time in St. Petersburg, and through the time he spent with his Mongolian and Buryat soldiers in Siberia, here in Khovd, he met Ja Lama- another sadistic tyrant. The life and death of Ja Lama are shrouded in mystery, and even his claim to be a lama is dubious, but it seems like the time von Ungern spent with Ja Lama has left a great impression on the latter.
By 1914, as World War I broke, Ungren-Sternberg joined the 34th Cossack Regiment at the western front in Galicia by the Austro-Hungarian Empire’s border. Ungern was involved in cavalry raids deep behind enemy lines and soon gained a name of a mentally unstable but extremely brave officer who rode through the enemy’s ranks with a huge grin, singing Russian patriotic songs with no sign of fear. Throughout the course of the war, the Baron was decorated with five medals for his outstanding bravery.
By 1917, after serving prison time following another one of his bar fights, he was stationed at the Caucasus, where the Russians fought the Ottoman Empire. Here he met Captain Grigory Semyonov, the man that would change Ungern’s fate forever.
1917 was the year in which the February Revolution against the Tsar has commenced, leading to the end of the rule of the Romanovs. Ungern, a devoted Tsarist, together with Semyonov, has headed east, back to Siberia, to recruit their own private, Tsarist, military force of Buryats, under the blessing of the Kerensky government.
While establishing their military force, the October Revolution was broken, and the entire Russian territory, including Siberia, was washed by Red Bolshevik forces. Not long after, Ungren, Semyonov, and other 5 Cossacks have allegedly disarmed a force of 1,500 Red soldiers in the depth of Siberia.
Ungern and Semyonov settled in Manchuria, where they were actively recruiting troops for their Special Manchurian Regiment.
After gaining control over part of the Trans-Siberian railway, Baron Ungren was stationed at Dauria, south-east of Lake Baikal, with a group of soldiers. The Baron built himself a fort and established here his eclectic Asiatic Cavalry Division, made of adventurers, mercenaries, and troops of all nationalities and armies. He denounced the command of Admiral Kolchak, the White commander of Siberia. He acted on his own, sometimes receiving sporadic orders from Semyonov, which by this stage have made him a Major-General.
Ungern disciplined the Asiatic Cavalry Division by fear and terror. He was known to punish people by sending them for three days on a treetop, naked, with no food or water. He would whip his soldiers for minor offenses and wouldn’t hesitate to execute anyone he thought might be a thief, or even worse, a Red. He would stop and inspect trains passing through Dauria, snatching anyone he would suspect an enemy and bringing them to his fort to be tortured and then, often executed. It was said that the entire Dauria valley was covered at one point with bones of his victims that he explicitly ordered not to bury, so his soldiers and anyone else would realize that no one is safe around the Bloody Baron, as he became to be known.
As the Reds were gaining power in Siberia, and after Admiral Kolchak was defeated, von Ungren and his Asiatic Cavalry Division broke loose off the White Army, and from their alliance with Semyonov, and by October 1st, 1920, rode across the border, to once again assist the Mongolians defeat the rule of Chinese warlords and gain their independence.
Mongolia of these days was occupied by the army of General Xu Shuzheng. Supported by the Republican Chinese Government, Shuzheng and his soldiers violated the 1915 agreement granting Mongolia its autonomy and took over the country.
After failed negotiations, von Ungern attacked Urga on October 26th and 27th, and once again on November 2nd to 4th. They were heavily defeated and retreated north-east to the upper Kherlen River by Setsen-Khan Aimag. Here the Baron recruited more Mongolians to his division. He was publicly supported by the Mongolian nobility and mainly by the Eighth Bogd Khan, which made him very popular with the locals. The Mongolians have believed that a white savor shall arrive from the north by a large army to save them, and thus, named Ungren ‘Tsagaan Burkhan’.
After two months of reorganization and resupply, on January 31st, 1921, the Asiatic Cavalry Division left its camp in nowadays Khenti and traveled back to the outskirts of Urga. In a combined ferocious attack, the Baron’s forces conquered Urga in a battle that lasted for three days, from February 2nd to February 4th. The last building held by the Chinese, later to become von Ungren’s headquarter, was the Mongolor Building, nowadays Mongem Company offices by the Jukov Museum.
During the three-day battle, a small unit of Tibetans managed to snatch the Bogd Khan from his palace, under the watchful eyes of the Chinese, and carry him over the Bogd Uul Mountain to safety at the Manjushri Temple.
The following few days were not a sight to remember. Von Ungern and his soldiers slaughtered the unlucky Chinese soldiers who did not manage to escape, anyone suspected with ties to the Red Bolsheviks, and any member of the small Jewish community resided in Urga.
On February 22nd, 1921, on the Lunar New Year, the Bogd Khan status was restored, and he was coronated again as the King of Mongolia. Baron von Ungern was given the title Khan and was claimed to be the reincarnation of the Fifth Bogd Khan. Semyononv has granted him the ranks of Lieutenant-General. On the procession leading from the Bogd Khan’s temple to the site of coronation, only one man rode behind the carriage of the King and Queen of Mongolia- Baron von Ungern!
Following the ceremony, von Ungern has surrendered control over Mongolia to the king and has refrained from getting involved with any internal Mongolian affairs. Nevertheless, witnesses claimed the Baron has restored order to the city, ordering a major clean-up and boosting religious, social, and civil order. This, however, was not the case with the large Russian population in the city and around it, of which nearly 190 people have been slaughtered in a matter of few weeks.
The Asiatic Cavalry Division, made of units of 16 different nationalities, amid them Chinese, Japanese, Buryats, and Tibetans, was thought to be the base for the newly formed Mongolian army.
In June 1921, Ungren led the Asiatic Cavalry Division towards Troitskosavsk (Kyakhta). On June 11th and 12th, the force was defeated by the Reds and had to flee down south. The Reds were determined to capture The Bloody Baron, which remained one of the last Tsarists to challenge the revolution and its cause.
Not long after, on July 6th, the Bolsheviks have conquered Urga. Ungern and his forces rushed north, over the border, to take over strategic positions within Siberia. The Baron was hoping for support from the local Russians, but little did he know the entire territory was already conquered by the Reds, and instead of being welcomed in the villages, von Ungern, and his division were chased away. Von Ungern was, of course, not obliviated to the fact and left behind him a trail of villages burned to the ground and a long line of dead bodies.
At this point, his soldiers lost all hope and realized they are led by a lunatic that was fleeing as a fox would from his hunters. His soldiers turned against him, leaving him alone in the steppes after a failed coup attempt and a failed assassination. On August 22nd, 1921, when captured by the Bolsheviks and asked for his name and rank, the Baron might have slipped unharmed by lying, but he could not help but say: “I am Baron Ungern von Sternberg, Commander of the Asian Cavalry Division.” The young soldier who captured him, expecting a minor White soldier, or maybe even a fellow Bolshevik captured by the Whites, was amazed.
After his arrest, the Baron was transferred to Irkutsk, where he was put in prison and been interrogated. Throughout his interrogation, the Baron has provided clear, detailed answers as to his affairs- he made no effort to hide the killing, the flogging, and the terror he had inflicted on soldiers and civilians alike for the past years. After few days, he was put on a heavily guarded train and sent to Novosibirsk, which was still named Novonikolaevsk back then. Here, on September 15th, he was put on a six-and-a-half hours’ show-trial before he was given the right for last words before his execution. These were, in a very typical manner- “I have nothing to say.”
On the very same night, with few stars in the sky, Baron Nikolai Robert Maximilian Freiherr von Ungern-Sternberg was put in front of a firing squad just to have his miserable soul taken away.
Өмнөд туйлд хүрсэн Дархадын цагаан адууны мөрөөр
Д.Ариунаа
90-ээд онд Дархадын цэнхэр хотгорт Тайгын морин аялал хийж эхэлсэн цагаас Хөвсгөл Соёны 2300-2500 метрт өргөгдсөн, өвөл 40-60 см цас унадаг, -50 хэм хүртэл хүйтэрдэг тайгын эрс тэс нөхцөл бүхий бүс нутагт дан бэлчээр ашиглан өсч үрждэг энэ омгийн адууг сонирхож эхэлсэн билээ.
Ренчинлхүмбэ сумын иргэн малын эмч Ж.Мишиг ахтай аялалын хугацаанд Дархадын цагаан адууны талаар ярилцаж явсаар бас ч үгүй жуулчиддаа ярих зүйлтэй болоод авлаа. Дараагийн аяллаасаа эхлэн бидний унаж байгаа дархад омгийн адуу цагаан цайвар, борлог зүстэй, цээж өргөн, бие урт, булчин махны хөгжил сайтай, арьс зузаан, өтгөн дэл сүүлтэй, уналга ачлага, тээврийн зориулалтаар ашиглахад тохиромжтойг олж мэдэв. Өөр нэг онцлог нь сүүний гарцаар бусад омгийн адуунаас илүү байдаг ажээ. Монгол гүүний нэг удаагийн саам 300-350 мл бол Дархад гүүнийх 500-800 мл байдаг. Үржлийн цөм сүрэг Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ, Улаан-Уул, Хатгал суманд байдаг гээд жуулчиддаа ярьдаг боллоо.
Намайг гайхшруулсан нэг зүйл 90-ээд оны сүүлээр хамт аялсан жуулчнаас ирсэн дөрвөн цагаан адууны зураг мөн түүний энэ миний унаж байсан морьтой адилхан байгаа биз гэсэн захидал байв. Хайсаар байгаад уг зураг нь 1911 оны Өмнөд туйл хүрэх Скоттын шинжилгээний ангийнхантай холбоотой болохыг олж мэдлээ. Нилээд олон зураг үзлээ хаанаас нь харсан ч монгол морь. Адуучиддаа Ж.Мишиг ахдаа үзүүллээ бүгд л манай Дархадын цагаан адуу байна гэж байв.
Энэ бүхэн сонирхолыг минь улам их татаж "Терра Нова" хөлөг онгоцны ахмад Роберт Фалкон Скоттын шинжилгээний ангийнхантай холбоотой мэдээлэл, баримтуудыг хайж унших, тэмдэглэх ажил руу шимтэн орсондоо. Ингээд та бүхэндээ олсон мэдээлэлээ товчхон хүргэе.
Хүний хөл хүрээгүй нууцлаг цагаан тивийг нээхээр 1911 онд "Терра Нова" хөлөг онгоцны ахмад Роберт Фалкон Скоттоор ахлуулсан Английн мөн Норвегийн иргэн Руаль Амундсен "Фрам" нэртэй хөлөг онгоцоор аялалд гарахаар тус тус бэлтгэлээ хийж эхэлжээ. Роберт Скотт туйлд түрүүлж очихын тулд цаг хожих зорилго тавин моторт чарга, хүйтэнд тэсвэртэй монгол морьд, цасны нохойг сонгожээ. Шинжилгээний багийнхан хойд Сибирь, Буриад, Якутаас морьд сонгохоор удтал ярилцсан ч эцэст нь монгол адуугаар туйл руу явахаар шийдсэн байна. Яагаад туйл руу хүрэхэд морь, тэр дундаа монгол морь сонгосныг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарласан байдаг. Гэвч Дархадын цагаан адуу нь ямар ч гүн хунгарласан цасыг цавчиж өвс олж идэж чаддаг, цасан шуурган дунд зүг чигээ алддаггүй, хүний бэлхүүсээр татсан цасыг ч ядах юмгүй яраад гарчихдаг, тачигнасан жавраар цас цавчиж, нүүр нүдгүй балбасан шуургыг сөрөн давхидаг шандастайг олж сонгосон байж болох юм.
Англичууд Монголоос аваачсан арваад тооны адуугаа тусгай жүчээнд байлгаж, хүнд хэцүү аялалд гарахад бүх талаар нь бэлтгэсэн гэдэг. Скоттын багийн аялал хоол хүнс хомс, моторт чарганы шатахуун, керосин дутагдалтай байсан хэдий ч 1911 оны арванхоёрдугаар сард хүссэн газартаа хүрч улсынхаа далбааг мандуулжээ. Монгол морьд Өмнөд туйлд туурайн тамгаа үлдээсэн энэ л үед /1911 оны цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн есөн буюу аргын тооллын 1911 оны 12 сарын 29-нд/ Монгол Улсын түүхэнд 200 гаруй жил үргэлжилсэн Манж Чин гүрний ноёрхлыг эцэс болгон Монголчууд үндэсний тусгаар тогтнолоо зарлаж, VIII Богдыг Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч, хэмжээгүй эрхт хаанд өргөмжилж түүнд төрийн тамга, төрийн далбаа, өргөмжлөл, хүндэтгэлийг өргөж, таван яам бүхий засгийн газрыг байгуулах түүхэн шийдвэр гарган, тусгаар тогтносон Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан байдаг бас л сонин.
Харин тэдний өрсөлдөгч багийнхан нь тэднээс сарын өмнө энд ирээд явсан талаар Скотт Амундсений үлдээсэн захидлаас мэдэж авчээ.
Би жуулчиддаа түүдэг галын дэргэд бидний унаж байгаа энэ жижигхээн монгол морьд 20-р зууны эхэнд Өмнөд туйлыг нээхэд оролцож байсан гээд энэхүү түүхийг ярих дуртай.
Холбоотой мэдээллийг эндээс харж болно.
https://natlib.govt.nz/records/22307715
https://www.freezeframe.ac.uk/tag/ponies
Аяллын шинэ төрлүүд аяллын хөтөч тайлбарлагч биднээс юуг шаардаж байна вэ?
Б.Мөнхбат
Аялал жуулчлал хурдтай хөгжиж байна. Түүний эдийн засагт үзүүлэх эерэг нөлөөг онцолж тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлж байгаа улсуудын нэг нь Монгол. Байгалийн, шашны, уулын, соёлын, адал явдалт, спорт, авто аялал гэх мэт аялал жуулчлалын олон төрөл байдгаас сүүлийн үед шинээр гарч буй Dark tourism, Accessible tourism гэсэн ойлголтыг танилцуулж, эдгээр нь аяллын хөтөч тайлбарлагч биднээс ямар ур чадварыг шаардаж байгааг энэ нийтлэлээрээ хөндөхийг зорилоо.
Dark tourism
Түүхэнд хар мөр үлдээсэн эмгэнэлт үйл явдал хүний анхаарлыг татаж, тэдгээртэй холбоотой газар орон, барилга байгууламжийг үзэж сонирхох хүний тоо өсөж байна. Үүний нөлөөгөөр улс орнууд өөрт буй энэ төрлийн аяллын бүтээгдэхүүнийг хөгжүүлэх болсон байна. Википедиад тодорхойлсноор бол хүн төрөлхтний түүхэн дэх эмгэнэлт үйл явдал болсон түүхэн газраар аялахыг Dark tourism гэжээ. Энэхүү аяллын зорин очих газар нь олон жилийн тэртээх түүхтэй холбоотой ч аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн болсон нь харьцангуй шинэ ойлголт юм. Хүмүүсийн аялах шалтгаан нь зөвхөн аяллын нэг төрөл байж болох ч тухайн аялал нь өөртөө олон төрлийг шингээсэн байдгийг тэр бүр анзаардаггүй гэнэ. Магадгүй таны аялалд Dark tourism байсныг та анзаараагүй байж болох юм. Миний хувьд л гэхэд Хөвсгөл аймгийн Хатгал тосгоны усан боомт шууд санаанд орно. Очиход нэг л уйтай, хуучирч зэвэрсэн усан онгоц, ашиглагдахаа больсон шатахууны агуулахууд, хуучин системийн агуулга бүрийг нэвт шингээсэн төмөр хашаа, барилга гээд л бүгд юм хэлэх гээд байгаа ч юм шиг мэдрэмж төрүүлж хэсэг чимээгүй ажмаар санагддаг. Таны бодолд ямар газар орж ирж байна вэ?
Dark tourism-ийн чиглэлээр хөгжүүлж олон жуулчин хүлээн авдаг зарим газрыг жишээ болгон дурдъя.
Та Япон руу аялахдаа Хирошима хотыг хөтөлбөртөө багтаах уу?
1945 оны 8-р сарын 6-ны өглөөний 8:15 цагт Америкийн бөмбөгдөгч онгоц 16 килотонны хүчтэй цөмийн бөмбөг хаяснаар Японы цэргийн том хот, нийтийн тээврийн зангилаа бүс байсан Хирошима хүн төрөлхтний түүхэн дэх атомын бөмбөг дэлбэрсэн хамгийн анхны хот болж хэдхэн хормын дотор балгас болон хувирсан. Хирошима бол Dark tourism-ийн сонгодог жишээ. Дахин ийм эмгэнэлт явдал бүү тохиолдоосой гэж дэлхийг уриалан 1950 аад оны сүүлээр Хирошима хотын төвд байгуулсан Энхтайваны дурсгалын хүрээлэн, цөмийн дэлбэрэлтэд амь үрэгдсэн болоод халдлагаас хойш цацраг идэвхт туяаны нөлөөгөөр өөд болсон хүмүүсийн нэрсийг мөнхжүүлсэн олон тооны хөшөөг барьж байгуулсан байна. Цацраг идэвхт бодист хордсон хүмүүсийн өвчин хурдан эдгээсэй гэж залбирч амьдралынхаа сүүлийн жилд 1000 цаасан шувуу хийхээр шийдсэн 9 настай охин 644 ширхгийг хийгээд өвчнөө даалгүй өөд болсон гэдэг. Энэ түүх хүн бүрийн сэтгэлд хүрч Хирошимад аялсан хүн бүр тэр охины дурсгалд мөн дэлхийн энх тайван, цөмийн эсрэг цаасан шувууг хийдэг. Энхтайваны дурсгалын хүрээнд байрлах “Peace Memorial” музейгээр би 2015 онд зочлоход тэнд байх бүх зүйлс надад гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн.
Та бүхний сайн мэдэх Украины Чернобыль
1986 оны 4 сарын 26-нд орон нутгийн цагаар 1:23 цагт тэр үеийн Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Украин Улс, одоогийн Украин улсын нутагт орших Чернобылийн атомын цахилгаан станцад хүн төрөлхтний түүхэнд гарсан хамгийн том атомын дэлбэрэлт гарсан билээ. Дэлбэрэлт болсны маргаашаас оршин суугч нарыг нүүлгэн шилжүүлснээс хойш энд хүн амьдраагүй. Америкийн HBO телевизийн 2018 онд бүтээсэн “Чернобыль” нэртэй 5 ангит кино гарснаас хойш ийш зүглэх жуулчдын тоо нэмэгдэж байна.
Саяхны жишээ дээ, Ихэр 2 цамхаг
Нью Йорк хотын GROUND ZERO буюу 9/11 дурсгалын цогцолбор. Нью Йоркийн Манхэттен дүүрэгт сүндэрлэж байсан Дэлхийн худалдааны төвийн 2 ихэр цамхаг 2001 оны 9-р сарын 11-ний өдөр террорист халдлагад өртсөнийг бид мэднэ. Хожим халдлага болсноос хойш 10 жилийн дараа, ихэр цамхаг байсан сууринд усан сан байгуулж хүрэл хавтангаар тойруулан, тус ослоор нас барагсдын нэрсийг сийлсэн. Алан хядах ажиллагааны золиос болж өөд болсон 3000 хүн, тэдний ард үлдэгсдийн нулимсаараа сийлсэн энэ нэрс бидэнд юуг хэлнэ вэ. Энэ гунигт мэдрэмжийг мэдрэх гэж жилдээ 13 сая жуулчин тийш зорьдог ажээ.
Байгаль өөрөө ч Dark tourism – н газрыг бий болгодгийн жишээ Эртний Помпей хот
Хүн төрөлхтөн бидний алдаанаас болж бий болсон Dark tourism газруудыг бишгүй бичлээ. Энэ удаад байгалийн “бүтээл”-ээс дурдъя. Италид орших эртний Помпей хотын туурь нь сая сая жуулчныг татдаг маш алдартай газар. Энэ бол археологийн дурсгалт газар, мөн галт уулын дэлбэрэлтэд өртөж сүйрсэн эртний хотын туурь гэдэг утгаараа Dark tourism-ийн бүтээгдэхүүн. 1700 жилийн тэртээ галт уулын дэлбэрэлтэд өртөж үнсэнд хучигдан алга болсон хотыг 18-р зуунд олж нээгээд 19-р зуунаас малтаж эхэлсэн ч өнөөдрийг хүртэл бүрэн малтаж дуусаагүй байгаа гэнэ. Галт уул дэлбэрч олон сая тонн үнс нурам агаарт цацагдан хэдхэн цагийн дотор хот тэр чигтээ булагдаж оршин суугч нар байгаа байгаа газартаа нойрссон байна. Та энэ эртний хотын гудамжаар алхах тэр мөчдөө л төсөөлж чадах байх. Хүний чулуужсан бие, зарим нь амарлингуй царай гарган нойрсож буй төрхтэй байхад зарим нь амь тэмцэж байгаад өөд болсныг нь нүүрний хувирлаас харж болно. Энэ бол Dark tourism -ийн хүнд өгдөг мэдрэмж.
Тэгвэл энэхүү газруудын чухам утга агуулгыг таниулж, зочдод dark мэдрэмж төрүүлэн аливааг эрэгцүүлэх орон зай үлдээх нь аяллын хөтөч тайлбарлагч бидний ажил. Зорин очих газрын өнгөн талыг дурдаад өнгөрөх бус сторителлингийн (түүхийг хүүрнэн өгүүлэх) арга хэрэгсэл ашиглан, хэлбэрээс агуулга, өнгөн талаас мөн чанар луу шилжүүлэн хүүрнэснээр бид энэ үүргээ биелүүлж чадна.
Аяллын хөтөч тайлбарлагч та Халх гол, Онгийн хийд дээр юуг, хэрхэн тайлбарлаж байгаа вэ? Жуулчдад дан ганц тайлбар бус “мэдрэмж” хүргэж чадаж байгаа юу?
Чадаж байгаа, тийм үү? Тэгвэл одоо аяллын хөтөч тайлбарлагч бидний ур чадварыг шалгах өөр нэг аяллын төрлийг танилцуулъя.
Тэргэнцэртэй жуулчинд Үндэсний музейн 2,3-р давхрыг хэрхэн үзүүлэх вэ, харааны бэрхшээлтэй жуулчинд Чойжин ламын музей дэх урлагийн гайхамшгийг яаж мэдрүүлэх вэ гэж та бодож байсан уу? Ийм нөхцөл байдалтай тулж байв уу?
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын (ДЭМБ) мэдээлж буйгаар дэлхийн хүн амын 15%
(1 тэр бум хүн) нь ямар нэгэн байдлаар хөгжлийн бэрхшээлтэй буюу тусгай хэрэгцээтэй хүмүүс байдаг ажээ. Аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд хүн бүр хүртээмжтэй байх боломжийг хангах нь тогтвортой аялал жуулчлалын бодлогын гол хэсэг байх ёстой. Хүртээмжтэй байдал нь зөвхөн хүний эрхийн асуудал биш, зорин очих газрууд болон компаниуд бүх зочдыг хүлээн авч орлогоо нэмэгдүүлэх бизнесийн боломж юм.
Хүртээмжтэй аялал жуулчлал нь хүний бие бялдрын болон оюуны хөгжлийн бэрхшээл, наснаас үл хамааран жуулчны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бүгдэд хүртээмжтэй байлгахыг зорьж буй аялал жуулчлалын хандлага. Үүнд: өндөр настай, хөгжлийн бэрхшээлтэй буюу тусгай хэрэгцээт хүн, түүнчлэн хүүхэдтэйгээ аялж яваа хүмүүсийг хамруулан ойлгоно.
Walking the Way of Saint James. Photo ATTIMO
Энэ төрлийн жуулчдын тоо нэмэгдэж байгаа бөгөөд манай оронд ч аялах болсон. Эх оронд нь нийтийн барилга байгууламж, дэлгүүр, тээврийн хэрэгслээр тухайн хүмүүс тав тухтай үйлчлүүлэх эрх нь хуулиар хангагдсан байдаг болохоор өөр бусад оронд аялж байхдаа ч ижилхэн байна гэсэн хүлээлттэй ирдэг. Монгол орны хувьд энэхүү тав тухыг хангах нь зарим талаараа боломжгүй байдаг ч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй учир аяллын хөтөч тайлбарлагчийн хувьд тэдэнтэй аялахдаа тухайн хүнээ илүү их бодож, анхаарч, цаг гаргах хэрэгтэй болдог.
Хэдэн жилийн өмнө Эрдэнэзууд харааны бэрхшээлтэй жуулчинд хөтөчлөж байсан аяллын хөтөч тайлбарлагчийн тайлбараа хийж байгаа байдлыг хэсэг ажиж зогссон юм. Тэрээр жуулчиндаа төсөөллийг бий болгохын тулд үзмэрийн бүх деталийг нэг бүрчлэн өнгө, байрлал, хэмжээ, дүрсээр нь хэлээд зогсохгүй, “танаас 2 метр орчмын урд байгаа хаалгаар гараад баруун гар тийш эргээд 3 метр орчим явахад” гэх мэтээр явах замыг тайлбарлаж, жуулчнаа бусдын тусламжгүй аялах болломжоор хангаж байсан нь гайхамшигтай байсан.
Аяллын хөтөч тайлбарлагч бидэнд хөтөчлөн явж буй аялалдаа аяллын ямар төрөл багтаж байгааг мэдэж, жуулчны хүсэл, сонирхол, хэрэгцээнд нийцүүлэн мэргэжлийн түвшинд тайлбар, халамжаа хүргэх ур чадвар ямагт хэрэгтэй болно.
Тайлбар хүргэх ур чадвартаа хараахан итгэлгүй байгаа бол Дэлхийн Хөтөч Тайлбарлагчдын Холбоодын Нийгэмлэгийн агуулга, арга зүйгээр сургалтаа явуулдаг
Мэргэжлийн Хөтөч Тайлбарлагчдын Холбооны ур чадварын сургалтын нэгээхэн хэсэг “Сторителлинг буюу тайлбар хүргэх” хичээл, тусгай хэрэгцээт жуулчиддаа “хүрч” үйлчилж сурмаар байгаа бол “Тусгай хэрэгцээт жуулчидтай ажиллах” хичээлд хамрагдахыг зөвлөе. Аялал жуулчлалын шинэ хандлагуудтай зохицон ажиллахдаа та бид үнэхээр бэлэн үү?
Эх сурвалж:
https://en.wikipedia.org/wiki/Dark_tourism
https://www.dark-tourism.com/
https://www.youtube.com/watch?v=Tt7wk1jCMjE
https://en.wikipedia.org/wiki/Accessible_tourism#:~:text=Accessible%20tourism%20is%20the%20ongoing,owned%20and%20operated%20tourist%20locations.
https://www.unwto.org/accessibility
Мэргэжлийн Хөтөч Тайлбарлагчдын Холбооны гарын авлага (Өндөр настай болон тусгай хэрэгцээт жуулчинтай ажиллах нь)
Миний мэдэх тогоруу
Б.Ишбалжир
Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд Монгол нутагтаа Хөтөч-тайлбарлагч (ХТ) хийж, гадны жуулчдад нутаг орныхоо үүх түүх, ёс заншил, уламжлал ахуй болон байгалийн сайхныг таниулж тайлбарлан явахдаа “Манай Монгол орон ямар уудам, яасан баялаг юм бэ?” гэж түмэнтээ шагшин бахдан дуу алдсансан. Тэр олон олон гайхамшигт учиралуудыг баяжуулж байдаг зүйл бол зэрлэг онгон байгаль түүнийг шүтэн амьдрагч ан амьтан, араатан жигүүртэн, цэцэг ургамал билээ.
Ер нь ХТ хийж явахад тал бүрийн өргөн мэдлэг шаардагдаж байдаг. Хэдий чинээ их олон талын мэдлэгтэй байж гэмээ нь ХТ хүний яриа илүү баялаг сонирхолтой байж, төдий чинээгээрээ жуулчид Монгол орны маань тухай илүү гүн гүнзгий мэдлэг мэдээлэлтэй болж түүгээрээ нутаг орныг маань илүү ихээр таньж мэдэх нь дамжиггүй. Ингэж чадаж гэмээ нь Монгол орноо бид жинхэнэ утгаар нь сурталчилж чадна гэсэн үг. Хүн ер нь маш сайн мэддэг юмандаа дуртай бас хайртай байдаг шүү дээ. Өнөөдөр би тэр их баялаг дундаас онцгойлон тогоруу хэмээх энэ эрхэмсэг ганган шувууны тухай өөрийн мэдэх хэрээр та бүхэнтэй хуваалцахыг хүслээ.
Дэлхий дээр нийт 15 төрөл зүйл тогоруу байдаг бөгөөд Антарктид болон Өмнөд Америк тивээс бусад бүх тивд тохиолдоно. Биеэр харьцангуй том энэ шувуу дэглий мэтийн бусад төстэй харагдах шувуудаас ялгарах гол онцлог нь нисэж явах үедээ хүзүүгээ нугалдаггүй харин сунгасан чигээрээ нисдэг. Мөн үржлийн үедээ хос хосоороо амьдрах боловч бусад үед хэдэн арав, хэдэн зуугаараа сүрэглэн амьдарна. Идэш тэжээлийн хувьд улирал болон газар нутгаас хамааран янз бүр. Үр тариа, жимс жимсгэнээс авхуулаад хорхой шавьж, загас жараахай бүр зарим тохиолдолд бага хэмжээний мэрэгчдээр хүртэл хооллох нь ч бий. Ихэвчлэн ус намгархаг газар үүрээ засаж хос өндөг гаргах бөгөөд эх эцэг хамтран үр төлөө өсгөж бойжуулан дараагийн үржлийн үе хүртэл харж хандана. Зарим тогоруу шувууд нүүдэллэн амьдрах бөгөөд харин зарим нь огт нүүдэллэдэггүй ч бий. Байгальдаа амьдарч буй тогоруу 20 насалдаг бол харин амьтны хүрээлэнд 70 хүрэх нь ч байдаг юм байна. Харамсалтай нь хүний нөлөөнөөс үүдэн ихэнх тогоруу шувууд их бага хэмжээгээр устах аюулд орсон байдаг.
Монгол оронд маань харин эдгээр 15 төрөл зүйл тогоруу шувуудаас 7 төрөл зүйл бүртгэгдсэн байдгаас 5 нь түгээмэл ажиглагддаг. Харин Алаг тогоруу болон Хар хүзүүт тогоруу хэмээх энэ 2 төрөл зүйл нь нэн ховор тохиолдоно. Эдгээрээс хамгийн их түгээмэл тохиолддог 5 төрөл зүйлийн төгорууны тухай товчхон танилцуулъя. Шинжлэх ухаан талаас нь интернэт дээр байдаг мэдээллүүдийг оруулахаас аль болохоор зайлсхийж харин ХТ хүнд хэрэгтэй байж магадгүй хэмээн өөрийн зүгээс зарим нэг мэдээллийг голчлон орууллаа. Англи түгээмэл нэрсийг нь ашиглан интернэтээс тогоруу тус бүрийн зургийг хялбархаан олж үзэж болох тул энд оруулахыг түвдсэнгүй.
Өвөгт тогоруу – Demoiselle Crane
Монгол оронд хамгийн элбэг тохиолддог энэ тогоруу биеэр хамгийн жижиг нь бөгөөд хуурай хээр талд хамгийн сайн дасан зохицсон байдаг нь бусад тогоруудаасаа ялгаатай. Нэрний хувьд Өвөг гэдэг нь өвгөн гэсэн утгатай хамааралгүй харин шилээ дагасан туг (өвөг) үсээр нь (өд) ийнхүү нэрлэжээ. Харин Англи нэр нь залуу хатагтай гэсэн утгыг илэрхийлж байдаг нь энэ гоо үзэмжит шувууны хувьд нэн зохижээ гэлтэй. Хар тэнгисээс Монголын уудам тал хүртэл тархан амьдрах энэ шувуу маш хол хүнд замыг туулан нүүдэллэдэгээрээ алдартай бөгөөд Монголоос Энэтхэг хүртэл нүүдэллэхдээ Гималайн өндөр уулсыг давах шаардлагатай болдог бөгөөд ингэхдээ агаарын дулаан урсгал ашиглан асар их хүч энерги зарцуулан байж 5000 – 8000 м өндөр уулсыг давж байгаа тухай BBC алдарт “Planet Earth” цувралдаа гайхалтай сайхнаар зураглан буулгасан байдаг.
Монгол орны аль ч бүс нутагт тэр байтугай Говьд хүртэл Өвөгт тогоруутай элбэг тааралдана. Гол таних шинж нь нүдний араас шилийг нь даган ургасан цагаан өнгийн туг өд мөн хүзүү хоолойг нь дагасан хар өнгийн өд зэргээр таньж болно. Гэхдээ анхлан харж байгаа болон төдийлөн туршлагагүй хүнд Хархираа тогоруу болон Хар тогоруутай андуурах гээд байдаг. Сайтар анзаарвал бусад ихэнх тогоруунд байдаг толгойн орой дээр улаан өнгийн толбогүй байх бөгөөд энэ нь нүдний улаан өнгийг тодотгож өгдөг. Мөн цагаан өнгийн “гэзэг” нь бусад тогоруудаа бодвол илүү их сахлаг унжиж харагдана. Мөн “Тогоруу хөөрхөн Тоодог муухай” гэж чангаар дуулан хэлвэл жигүүр дэлгэн үсчин бүжиглэж өгдөг. J
Хархираа тогоруу – Common Crane
Их нууруудын хотгорын Дөргөн, Хар, Хар ус, Айраг, Хяргас, Увс нууруудын ойролцоох чийглэг нуга, Хангай, Хэнтий, Дорнод Монголын томоохон голын хөндий, намгархаг нууруудаар ихэвчлэн амьдрана. Нүүдлийн үедээ Их нуурын хотгор, Булган голын хөндий, Халх гол, Сэлэнгэ, Орхон, Туул, Улзын голын хөндийд тааралдана. Нүүхийн өмнө олноороо нэг дор цуглардаг. Нүүдлийн үедээ тариан талбайд бууж идээшлэх дуртай энэ шувууд хаа холын Африкийн хойд нутаг, Иран, Өмнөд Азийн нутгууд, Энэтхэг, БНХАУ-уудад хүрч өвөлждөг.
Хархираа тогорууний сүүл бусад тогоруудаа бодвол илүү сагсгар, манайхнаар бол тарган хониний сүүл шиг ондойж харагдах нь содон байдаг. Энэ нь адилхан харагдаж болох Өвөгт тогоруунаас ялгарах нэг шинж болно. Гэхдээ биеэр бол Өвөгт тогоруунаас харьцангуй том байдаг.
Хар тогоруу – Hooded Crane
Якут болон Хабаровскоор голдуу зусдаг энэ тогорууны ихэнх нь Японд өвөлждөг. Харин Монголын зүүн хэсгээр ихэвчлэн ажиглагддаг. Өвөгт тогоруунаас арай том харин Хархираа тогоруунаас арай бага биетэй энэ тогоруу нь толгой болон хүзүү нь цагаан байдаг бөгөөд харин биеийн бусад хэсэг нь саарал өнгөтэй харагдана.
Цэн тогоруу – White Naped Crane
Дэлхий даяар нэн ховордсон энэ үзэсгэлэнт тогоруу одоо ердөө 5000 хүрэхгүй тоо толгой үлджээ. Ус намгархаг газар шүтэж амьдардаг энэ тогорууг эхэлж харахад нэн түрүүнд хацар дээрх том гэгчийн тод улаан өнгө ялгарч харагдана. Харин ахиулан сайтар харвал ар шилээ дагсан тод цагаан өнгийн өдтэй, биеийн ихэнх нь саарал өнгөтэй харагдах бөгөөд хөл нь ягаан байдаг. Өвөгт тогорууг бодвол дуу хоолой нь илүү гүнзгий бөгөөд чанга байдаг. Хэрэв ойрхноос нисэж таарвал далавчны агаар зүсэх дуу нь их тод дуулдах бөгөөд энэ нь бусаддаа дохио өгч сэрэмжлүүлэх зорилготой.
Гүн Галуутын гэр баазын урд байх Цэнгийн бүрдэнд жил болгон зусдаг цөөн тооны хос байдаг нь бидэнд хамгийн ойрхон харж болох цэг боловч Цэн тогорууны гол цөм нь “Тогорууны нийслэл” гэж нэрлэж болох Хурхын хөндийд ихээр цугларч зусдаг. Сонирхуулж хэлэхэд Хэнтий аймгийн Биндэр сумын урд 4м өндөр Цэн тогорууны баримал бусад төрөл зүйлийн тогорууны хөшөөний хамт байдаг.
Цагаан тогоруу – Siberian White Crane
Хамгийн түрүүнд тодоос тод цагаан өнгө мөн улаан өнгийн нүүр болон хошуу нь энэхүү нэн ховор тогорууны гол таних тэмдэг. Биеэр Монголын тогоруу шувуудын хамгийн том нь буюу 140см хүртэл өндөртэй. Бие нь нэлэнхүйдээ цав цагаан харагдах боловч нисэх үед нь далавчных нь үзүүр хэсэг нь хар өнгөтэй байдаг нь тодхон харагдана. Монголд өндөглөдөггүй зөвхөн дайран өнгөрдөг учир харахад тун ч амаргүй. Аз таарвал Монголын зүүн хэсгээр дайран өнгөрч явахад нь харах боломжтой.
Тогоруу шувуудын тоо толгой ингэтлээ цөөрсөн нь хүний үйл ажиллагаатай шууд холбоотой. Газар тариалан болон мал аж ахуйн шууд нөлөөлөл эдгээр гоо үзэмжийн төлөөлөл болсон тогоруу шувуудыг устах аюулд хүргэж байна. Монгол орны хувьд шувуудыг тэр дундаа тогорууг алж устгах байтугай үүрэн дээр нь сүүдрээ тусгахаас цээрлэдэг уламжлалтай боловч үүрээ засаж өндөглөдөг газруудад нь мал бэлчээж улмаар үүр өндгийг нь малын хөлөөр талхалж сүйтгэх нөхцлийг бүрдүүлдэг нь устах шалтгааных нь нэг нөхцөл болдог.
Харин сүүлийн үед тогоруу шувууг хамгаалах нэн чухал ач холбогдол бүхий үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь жил бүрийн 6 сард Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутагт зохион байгуулдаг “Тогорууны баяр” юм. Олон улсын тогорууны сан (ICF), Зэрлэг амьтан судлах хамгаалах төв (WSCC Mongolia) зэрэг энэ төрлөөр судлах хамгаалах үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагуудын санаачилсан энэхүү баярыг Хэнтий аймаг болон Биндэр сумын ЗДТГ, байгаль хамгаалах төрийн болон төрийн бус байгууллагууд мөн аялал жуулчлалын “Mongol Khan Expeditions” болон “Geographic Expeditions” компаниудын дэмжлэгтэйгээр жил бүхэн уламжлал болгон хийж байна. Баярын үндсэн зорилго нь тогоруу, түүний амьдрах орчинг хамгаалахад чиглэдэг бөгөөд үүнийгээ хүүхдээр дамжуулан орон нутгийн иргэдэд мэдлэг мэдээлэл өгөх замаар хэрэгжүүлдэг юм.
Ингээд төгсгөлд нь шувуу ажиглах болон байгальд аялаж явах үедээ та бүхний анхаарвал зохих цөөн хэдэн зөвлөгөөг хүргэе:
Тогоруу харагдвал ямар төрөл зүйлийн тогоруу вэ гэдгийг ялгаж сурахыг хичээгээрэй. Шувуу ажиглах гарын авлага эсвэл интернэтээс зургийг нь хадгалаад авбал танихад илүү дөхөмтэй байдаг. Дуран биедээ болон машиндаа ойр авч явах хэрэгтэй. Зургийг нь авч чадвал дараа нь илүү нарийвчлан харах, танихад хэрэг болдог.
Тогоруу болон бусад ямар ч төрлийн шувуудыг үргээж цочоож болохгүй. Зураг авах болон илүү сайн харах зорилгоор хэт ойртох хориотой. Ялангуяа өндөглөж байгаа шувуудад энэ үйлдэл нэн хортой байдаг.
Шувууд нас, хүйс болон улиралаас хамааран өнгө зүс өөрчлөгдөж байдаг. Иймд гарын авлага ашиглахдаа эр болон эм шувуу, залуу болон нас бие гүйцсэн шувуу мөн аль улиралд хэрхэн өнгө зүс нь өөрчлөгддөг вэ гэдгийг давхар анхаарч байгаарай. Эхлэн суралцагч нарт амаргүй байдаг учираас тун няхуур хандаарай.
Зарим тогоруу жил өнжөөд өдөө гуужиж нисэх чадваргүй болдог тул нисэхгүй явгалж гүйгээд байгаа тогорууг хөөж хэрхэвч болохгүй.
Монголын шувуу ажиглагчдын груп болон бусад ижил төстэй групт гишүүнээр элсэж сүүлийн үеийн шинэ мэдээлэл авч мөн шувуу ажиглах аялалд нь оролцож мэргэжилтнүүдээс илүү ихийг сонсож байгаарай.
Тогоруу шувуу нь тэнгэртээ болон газартаа энх амгалан байдаг тийм сайхан эх нутгаа онгон дагшнаар нь хойч үедээ өвлүүлэн үлдээцгээе!
Тайга нохой юу Тайгын нохой юу?
О.Тулга
“Нохой хорио, Хүүш энэ одоо яаж байна аа? Гайгүй байгаа? Барьчих юм биш биз дээ! Гинжтэй юм байна- Зүгээр байхаа”. Энэ бол бидний нийтлэг толгойд байдаг түгшүүр. Тэгвэл хүмүүс саарал чоныг гаршуулж өөрсдийнхөө дэргэд байлгаж хамгийн багадаа л 20 мянган жил өнгөрчээ. Тэгвэл 2020 оны байдлаар том жижиг, өндөр нам, урт богино хөлтэй олон янзын өнгөтэй 360 гаруй төрлийн нохой байдаг гэсэн cудалгаа гарчээ. (http://www.fci.be/en/).
Tэдний нэг болох Тайгын нохойнуудын тухай энд дурдья. Тайгын нохой гэхээр хамгийн түрүүнд урт нарийхан хошуутай, зэгзгэр өндөр, тачир үстэй, урт сүүлтэй нохой санаанд ордог. Гэхдээ энэ бол бидний нэрлэж сурсан Талын Тайга нохой. Бид энэ нохойн тухай биш Хөвсгөлийн Тайгад амьдрах түрэг угсааны Тагна-Тува цаачидтай амьдрах, тэдний үнэнч нохой болох бидний нэрлэж дадсанаар Тайгын нохойг онцлох болно.
Тува цаачдын амьдардаг аглаг ой тайгын нэрээр нэрлэгдээд байгаа Тайгын нохой яг ямар үүлдрийн нохой вэ? Хэдийд энэхүү үүлдэр үүсэв? Гэх мэт олон асуултуудад бага ч гэсэн хариулья.
Энэхүү судалгааг ойролцоо нутгийн нохойнуудын гарал үүсэл болон зургуудтай харьцуулан ажиглах байдлаар хийж байгаа бөгөөд зайлшгүй генийн төвшний судалгаа хийж тодорхойлох нь зүйтэй.
Ямартай ч маш их үнэрч, сэргэлэн, сонсгол сайтай, тоглож харайх дуртай, үсэрхэг, цагаан, хар, алаг, хүрэн улаан, саарал өнгөтэй харьцангуй том биетэй эдгээр нохойнууд нь Лайка үүлдэрт хамаарагдана. Лайка гэдэг нь Хуцах гэсэн утгатай “Лаяут” гэдэг Орос нэрнээс гаралтай байж болох ба туухэн хугацааны явцад өөрчлөгдсөн байх магадлалтай. Хэдэн зуунаар энэ нохойтой хүмүүс амьдарсан боловч яг хэзээнээс эхлэн энэхүү үүлдэр бий болсон судалгаа байхгүй байна.
Лайка нохой нь хэт хүйтэнд амьдрах чадвартай, бас тэд өөрсдийн гэсэн үүрэгтэй байдаг. Чарга чирэх, цаа малыг хариулахад туслах болон гэрээ мануулах мөн ан хийлгэх зорилгоор тэжээдэг байсан нь одоо ч хэвээрэй.
Бусад өөр үүлдрийн нохойнуудын адил өөрийн эзэмшил нутгаа нягт хамгаалдаг, гэр орон нь аюулд учрах юм бол маш ихээр хамгаалан тэмцдэг, хүнд хайртай эзэндээ үнэнч нохой юм.
1990 ээд оны эхээр баруун тайгад баавгай харанхуй шөнөөр айлын гадаа ирэхэд нохойнууд нийлж боорлон хуцсаар баавгайг хөөн явуулсан гэж цаачин Ц. Ганбат ах хуучилж суусан.
Лайка нохой хөгжлийнхөө явцад биеийн хэмжээ, өнгө, төрх, зан ааш гэх мэт үзүүлэлтүүдээрээ хэд хэдэн бүлэг үүсгэсэн нь нэгэнт тодорхой болжээ. Үүнд:
Зүүн Сибир Лайка
Якут Лайка
Орос-Европ Лайка
Баруун Сибирийн Лайка
Карело-Финийн Лайка гэж ангилна.
Зүүн Сибир Лайка. Якут Лайка. Орос-Европ Лайка. Баруун Сибир Лайка. Карело-Фин Лайка
Мөн тэднийг амьдарч байгаа хэв шинж, онцлогоор нь
Анч Лайка
Чарганы Лайка
Цаа хариулганы
Ховор үүлдэрийн анч Лайка гэж ангилж үздэг.